Soğutma nedir?
Bir maddenin veya ortamın sıcaklığını, onu çevreleyen ortamın sıcaklığının altına indirgemek ve orada muhafaza etmek üzere ısının alınması işlemine denir.
Soğutma tarihi özeti
“Soğutma ve ısıtma işlemleri günümüz modern koşullardaki gibi olmasa da eski çağlardan beri uygulanmaktadır. M.Ö 1100 yıllarında Eski Mısırlılar geceleri açık gökyüzünü görecek şekilde yerleştirilen seramik testilerde suyu soğutmuşlardır.” Bu soğutma şeklinin, gece karanlığında sıcaklığın sıfırın altına düşmesi ve ışınma (radyasyon) yolu ile gökyüzüne iletilmesiyle gerçekleştiği bilinmektedir.
Tarihte basit ve eski soğutma şekli olarak soğuk bölgelerden buz kütleleri alınıp, buzlar muhafaza edilmekte ve ısısı alınmak istenen yerlere bu buz kütleleri yerleştirilerek soğutma sağlanmakta idi. Bu uygulama bugün dahi bazı bölgelerde devam etmektedir.
1755 yılında Dr. William Cullen, eline eter sürdükten sonra meydana gelen buharlaşmayla elinde serinlik hissetmiş ve böylece ilk mekanik soğutmanın temelini atmıştır. Bu olaya bağlı olarak Dr. William 1775 yılında Vakum prensibine dayalı buz yapma makinasını imal etmiş fakat bu cihaz laboratuvar ortamında kalarak daha fazla gelişememiştir.
1792 yılında Pellas isimli Norveçli kaşifin yönettiği bir grup, Sibirya Lena Nehri yakınında kamp kurmuşlardır. Isınmak için kamp yerine bir çadır kuran grup bir müddet sonra köpeklerin havlama sesine dikkat kesilmiş ve köpeklerin olduğu bölgeye gidip karların altında ölü bir mamut görmüşlerdir. Mamuttan et parçası alıp pişirdikten sonra etin bozulmadığını fark eden bu grup soğuk ortamda besinlerin uzun süre muhafaza edilebildiğine dair kanıtlarıyla tarihe geçmiştir. Bu öyküyü duyan bilim adamları da soğutma işine ağırlık vererek bu konuda çalışmalar yapmışlardır.
Bu tarihten sonra evlerde buz saklanmaya başlanmış özellikle de yiyeceklerin muhafazası için kullanılmıştır.
Ticari maksatla ilk büyük buz satışı 1806 yılında FredericTudor tarafından gerçekleştirilmiştir. 20’li yaşlarda olan ABD vatandaşı Tudor, Boston ve Mainz bölgesinde buz tutmuş göllerden ve su birikintilerinden buz parçaları kesip almış ve bunu tropikal iklimlerde yaşayan zenginlere satma fikrini hayata geçirmiştir. Böylece birçok sektörün milat noktası haline gelmiştir.
“TheIceKing” adı ile tanınan bu şahıs ilk macerasında büyük miktarda para kaybetmiş ancak zararın tamamıyla depolama olanaklarının bulunmayışından kaynaklandığını daha sonra anlamıştır. 1850 yıllarında ise buz depolama olanaklarını
iyileştirerek 150.000 ton hacmine ulaşan buz ticaretine devam etmiştir. Buz sattığı ülkeler arasında İran, Hindistan, Güney Amerika gibi ülkeler bulunuyordu. Gemisi ortalama 53 limana uğrayarak büyük miktarda kazanç elde etmiştir.
Buz ile elde edilen soğutma şeklinin, zaman ve mekan açısından çoğu kez pratik ve ucuz bir soğutma olmadığı aşikardır. Bunun yerine mekanik araç ve cihazlarla yapılacak soğutma tercih edilir. Bu kısımda ise Soğutma Bilimi devreye girer. Laboratuar deneyi kapsamında ilk yapay soğutma 1748 yılında Glaskow Üniversitesi’nden Prof. William Cullen tarafından eterin kısmi vakum altında buharlaştırılmasıyla sağlanmıştır. Bir tıp doktoru olan John Gorrie (1803-1855) yılları arasında ilk defa ticari gaye ile çalışan soğutma makinası üretmiş ve “Klima Soğutma Ticari Buz imali” konularının babası olarak tarihe geçmiştir.
(1844 Apalachicola,Florida, ABD)
Uygulama alanında ise ilk defa 1860 yılında Dr.James Harrison (Avustralya) üretim işlemi sırasında birayı soğutmak maksadıyla mekanik soğutmayı başarılı bir şekilde uygulamıştır.
Evlerde kullanılmak üzere soğutucu (Buzdolabı) yapımı 1910 yıllarında görülmeye başlandı. Otomatik olarak çalışan buzdolapları ilk defa 1918 yılında KelvinatorCompany tarafından üretildi ve aynı yıl 67 adet satıldı.
[1]Özkol,(2007:1)
[1]history.com/news/the-man-who-shipped-new-england-ice-around-the-world
[1] Bkz. Özkol (2007)